Σε αρκετούς ναούς της περιοχής μας, ιδίως της πρώιμης Βενετοκρατίας, έχουμε παρατηρήσει εντοιχισμένα αγγεία, συνήθως πινάκια ή κούπες, στις εξωτερικές όψεις τους, κυρίως για διακοσμητικούς λόγους. Οι αρχαιολόγοι της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λασιθίου Γεωργία Μοσχόβη και Μαριάννα Κατηφόρη, στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «Εντοιχισμένα αγγεία σε βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς του ελλαδικού χώρου», έχουν μελετήσει τα εντοιχισμένα αγγεία των ναών στην περιοχή προστασίας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λασιθίου.
Σε συνεργασία με την επιστημονική υπεύθυνη του προγράμματος Αναστασία Γιαγκάκη, πραγματοποιήθηκαν αυτοψίες σε όλα μνημεία που εντοπίστηκαν και επιχειρήθηκε μια πρώτη αξιολόγηση των στοιχείων που προέκυψαν από την καταγραφή των αγγείων σε συνδυασμό με τα ιδιαίτερα στοιχεία κάθε ναού. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στους ναούς της Κριτσάς οι οποίοι παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον.
Ναοί με εντοιχισμένα αγγεία
Σύμφωνα με την έρευνα, στο Νομό Λασιθίου έχουν εντοπιστεί 66 ναοί με εντοιχισμένα αγγεία στις εξωτερικές τους όψεις. Από αυτούς, στους 41 ναούς διατηρούνται αγγεία σε κατάσταση που επιτρέπει την τεκμηρίωση ή ακόμα και την ταύτισή τους, ενώ στους υπόλοιπους 25 ναούς είτε τα αγγεία είναι ασβεστωμένα, είτε σώζονται μόνο οι υποδοχές τους.
Η πρακτική του εντοιχισμού φαίνεται να είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη στην περιοχή του Μεραμπέλλου, όπου έχουμε εντοπίσει 32 ναούς. Μικρότερος είναι ο αριθμός στην περιοχή της Ιεράπετρας με 23 ναούς και ακόμα μικρότερος στην περιοχή της Σητείας με 11 ναούς. Στο Οροπέδιο Λασιθίου δεν έχουν εντοπιστεί ναοί με εντοιχισμένα αγγεία. Στο Μεραμπέλλο αυξημένη παρουσία ναών με εντοιχισμένα αγγεία εντοπίζεται στους οικισμούς της Κριτσάς, του Κρούστα και του Καλού Χωριού.
Τοπικά αγγεία αλλά και εισηγμένα
Τα αγγεία είναι ανοιχτού σχήματος, συνήθως πινάκια ή κούπες, με ποικίλου τύπου χρωματισμό και διακόσμηση. Από τις μέχρι τώρα παρατηρήσεις, φαίνεται πως στην περιοχή του Λασιθίου εντοπίζονται αγγεία τόσο τοπικής πιθανόν προέλευσης όσο και εισηγμένα από διαφορετικές περιοχές της Μεσογείου που μπορούν να χρονολογηθούν από το 13ο έως και τον 21ο αιώνα.
Χρονολογήσεις
Χρονολόγηση (13ος-15ος αιώνας): Ταξινομώντας το σύνολο των ναών με χρονολογικά κριτήρια, διαπιστώνουμε ότι ναοί με εντοιχισμένα αγγεία που ως οικοδομήματα χρονολογούνται στους πρώτους αιώνες της Βενετοκρατίας (13ο αιώνα – αρχές 15ου αιώνα) είναι στην πλειονότητά τους τοιχογραφημένοι και συνθέτουν μια χαρακτηριστική ομάδα καθώς ο τοιχογραφικός διάκοσμος αρκετών έχει χρονολογηθεί με ασφάλεια όπως ο Κάτω Άη Γιώργης στον Κρούστα στα 1321-22, ο Άγιος Κωνσταντίνος στο Λογάρι της Κριτσάς στα 1354-55, ο Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος στην Κριτσά στα 1359-60, ο Άγιος Γεώργιος Κεφάλας στις Λίμνες στα 1393.
Χρονολόγηση (15ος-16ος αιώνας): Αντιστοιχία ανάμεσα στη χρονολογία των αγγείων και κτηρίου παρατηρείται και σε ομάδα ναών της Ύστερης Βενετοκρατίας, οι οποίοι κοσμούνται με λιθόγλυπτο διάκοσμο του 15ου ή του 16ου αιώνα και ταυτόχρονα φέρουν εντοιχισμένα αγγεία της ίδιας χρονολογικής περιόδου.
Χρονολόγηση (19ος – 21ος αιώνας): Από την εξέταση του υλικού προκύπτει ότι ακόμα και κατά τον 19ο αιώνα, περίοδος κατά την οποία παρατηρείται αξιοσημείωτη δραστηριότητα στην ανέγερση και την ανακαίνιση ναών, υπάρχουν περιπτώσεις εντοιχισμού αγγείων.
Ιδιαίτερη διάδοση κατά την πρώιμη βενετοκρατία
Συμπερασματικά, η πρακτική του εντοιχισμού αγγείων στις εξωτερικές όψεις των ναών στο Νομό Λασιθίου γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση κατά την πρώιμη βενετοκρατία, ατονεί και περιορίζεται κατά του επόμενους αιώνες, δεν σταματάει όμως εντελώς αλλά συνεχίζεται ακόμα και κατά τα νεώτερα χρόνια. Στην πλειονότητά τους τα αγγεία παρουσιάζουν χρονολογική ταύτιση με την περίοδο της ανέγερσης των ναών και είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν ως στοιχείο χρονολόγησης ειδικά όταν ο ναός δε διαθέτει άλλα μορφολογικά στοιχεία, χωρίς βέβαια να αποκλείεται η περίπτωση εξαιρέσεων.
Οι ναοί της Κριτσάς
Μια ιδιαίτερη περίπτωση είναι ο ιστορικός οικισμός της Κριτσάς, στον οποίο από ένα σύνολο 38 ναών που βρίσκονται εντός του δομημένου πυρήνα ή στην αγροτική περιφέρειάς του, έχουν εντοπιστεί 17 με εντοιχισμένα αγγεία από τα οποία αρκετά είναι ασβεστωμένα ή κατεστραμμένα. Έως σήμερα είναι το μεγαλύτερο σύνολο μνημείων με αγγεία που έχει καταμετρηθεί στη γεωγραφική περιφέρεια ενός μόνο οικισμού στην Κρήτη, το οποίο ταυτόχρονα παρουσιάζει μια ενδιαφέρουσα χρονολογική συνέχεια.
Συγκεκριμένα στην Κριτσά, υπάρχουν πολλοί ναοί με αξιόλογο τοιχογραφικό διάκοσμο, κυρίως του 14ου αιώνα, στους οποίους εντοιχίζονται αγγεία σε σταυρόσχημη διάταξη στις αετωματικές απολήξεις των όψεων, όπως στην Παναγία την Κερά, τον Χριστό, τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο στο νεκροταφείο του οικισμού, τον Άγιο Κωνσταντίνο στο Λογάρι.
Διαπιστώνουμε όμως ότι η ίδια πρακτική ακολουθείται και σε ναούς που οικοδομούνται κατά την ύστερη βενετοκρατία. Στους ναούς του δεύτερου μισού του 15ου και 16ου αιώνα στην Κριτσά συνεχίζουν αδιαλείπτως να εντοιχίζουν αγγεία, εμμένοντας κατά κάποιο τρόπο σε μία παραδοσιακή διακοσμητική άποψη, ακόμα και κατά την περίοδο που σε παρακείμενους οικισμούς, όπως είναι το Χουμεριάκο και η Νεάπολη, στο σύνολο των ναών που οικοδομούνται, η συγκεκριμένη πρακτική απουσιάζει ολοκληρωτικά.
Διαπιστώνουμε ότι στην Κριτσά συνεχίζεται η παράδοση του εντοιχισμού μέσα στους αιώνες και παρουσιάζει συνέχεια ακόμα και όταν στις γειτονικούς οικισμούς απουσιάζει παντελώς. Σε γενικές γραμμές διαφαίνεται ότι στην Κριτσά μένουν προσκολλημένοι σε παραδοσιακές πρακτικές και αισθητικές αντιλήψεις. Η παραπάνω διαπίστωση διαφωτίζει βαθύτερα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του μεγαλύτερου μεσαιωνικού οικισμού του Μεραμπέλλου, όπου διασώζονται μερικά από τα πιο σημαντικά τοιχογραφικά σύνολα της Κρήτης.
Ίχνη που χάθηκαν οριστικά
Είναι βέβαιο ότι ένας μεγάλος αριθμός αγγείων καταστράφηκε από νεότερες επεμβάσεις και τα ίχνη τους έχουν χαθεί οριστικά. Κατά τις εργασίες αναστήλωσης του ναού του Χριστού στην Κριτσά, που εκτελέστηκαν από τη 13η Ε.Β.Α. (Μοσχόβη 2015), και κατά τη διάρκεια καθαίρεσης των νεωτερικών επιχρισμάτων, στην δυτική όψη του δυτικού προσκτίσματος του 14ου αιώνα εντοπίστηκαν τμήματα από τα πινάκια που κοσμούσαν την πιο προβεβλημένη στον επισκέπτη πλευρά του ναού. Η ύπαρξη των αγγείων δεν ήταν ορατή και η πληροφορία θα είχε χαθεί για πάντα εάν οι εργασίες δεν είχαν πραγματοποιηθεί από ειδικευμένα συνεργεία και με την επίβλεψη αρχαιολόγου. Προφανώς δεν πρόκειται για τη μοναδική περίπτωση ναού, στον οποίο επιχρίστηκαν τα φθαρμένα από το χρόνο κεραμικά.
Η λαϊκή παράδοση
Η λαϊκή παράδοση για τα πινάκια των ναών, όπως την έχω ακούσει από κατοίκους της Κριτσάς, αναφέρει ότι στα πινάκια αυτά έτρωγαν αυτοί που δούλευαν στην κατασκευή των ναών και, όταν αυτοί ήταν έτοιμοι, τα τοποθετούσαν σε εξωτερικές όψεις των ναών. Για όλα υπάρχει ένας μύθος!
ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΚΛΩΝΤΖΑΣ