Μόλις 100 χρόνια πριν, ο Άγιος Νικόλαος ήταν μια μικρή πόλη των 1500 κατοίκων. Την ίδια χρονική περίοδο η Κριτσά είχε διπλάσιο αριθμό κατοίκων. Διαβάστε τι έγραφε ο Οδηγός Κρήτης που κυκλοφόρησε το 1913/1919 (διατηρώ ορθογραφία και τονισμό):
Άγιος Νικόλαος (κάτοικοι 1500). Πρωτεύουσα τοῦ Νομοῦ καὶ τῆς Ἐπαρχίας Λασηθίου τῆς Κρήτης. Πόλις νέα, οικισθεῖσα πρὸ 45 ἐτῶν ὑπὸ Ρούσου Κουνδούρου εἰς τὸν μυχὸν τοῦ κόλπου τοῦ Μεραμπέλου καὶ καταστᾶσα ταχέως ἐπίνειον ολοκλήρου τοῦ Λασηθίου. Λιμὴν φυσικὸς ἀλλ’ ασφαλέστατος καὶ εἰς ἐκ τῶν μᾶλλον συχναζομένων ὑπὸ τῶν ἐκτελούντων τὴν Κρητικὴν ἀκτοπλοΐαν σκαφῶν.
¡ Ἡ πόλις εἶνε ἐκτισμένη ἐπὶ τῆς ἰσοπέδου κορυφῆς ἡφαιστειογενοῦς λόφου καὶ ἔχει εὑρείας ὁδούς καὶ ευκτίστους οἰκοδομάς. Παρ’ αὐτὴν μικρὰ ὁμώνυμος λίμνη συγκοινωνοῦσα μὲ τὴν θάλασσαν καὶ ἐναλλάσουσα χρώματα λόγῳ τῆς ἤφαιστειώδους καταγωγῆς της. Κείται ΒΔ τῆς πολίχνης καὶ κοινῶς καλεῖται «Βρωμολίμνη» καὶ μυθεύεται λουομένη ἐν αὐτῇ ἡ Αρτεμις. Ἐγγύς ταύτης εὑρέθησαν ἀρχαῖα ἐρείπια λαμπρᾶς τέχνης.
¡ Εἰς τὴν ΒΔ πλευρὰν τοῦ λιμένος ὑψοῦται ἡ νησίς Σπιναλόγγα, ἐφ’ ἧς ἐνετικά φρούρια χρησιμοποιούμενα σήμερον ὡς Λεπροκομεῖον. Τούτου ἤδη ἀπεφασίσθη ἡ μεταφορὰ εἰς τὰς ἔναντι τοῦ λιμένος Σητείας ἐρημονήσους Διονυσιάδας.
Οδηγός Κρήτης 1919/29, Άγιος Νικόλαος (κάτοικοι 1543)
Ας διαβάσουμε και τι έγραφε ο επόμενος Οδηγός Κρήτης που κυκλοφόρησε για την περίοδο 1919/29:
Άγιος Νικόλαος 1928 (κάτοικοι 1543): Είναι μικρὰ πόλις, νεόκτιστος, οἰκισθεῖσα τῷ 1866, εἰς τὴν θέσιν ὅπου ἔκειτο ἡ ἀρχαία πόλις Λατὼ ἡ πρὸς Καμάραν, ἐπίνειον τῆς ἀρχαίας μεγάλης Λατοῦς εἰς τὸν δυτικὸν μυχὸν τοῦ κόλπου Μεραμβέλλου, παρ᾽ ἀσφαλῆ ὅρμον ἀποτελοῦντα φυσικὸν λιμένα. Παρὰ τὸν ὅρμον τοῦτον τῷ 1828 ὁ Ψαριανὸς Δ. Κοτζιάς, ἐπιβαίνων τοῦ πλοίου του, ἐκυκλώθη ὑπὸ 13 τουρκικῶν, ἀλλὰ κατώρθωσε νὰ φύγῃ νικητὴς ἀφ᾿ οὗ ἐβύθισεν ἓν ἐξ αὐτῶν. Ὁ Αγ. Νικόλαος εἶναι ὁ μικρότερος δῆμος τῆς Ἑλλάδος, ἐν τούτοις ἡ κωμόπολις ἔχει ὡραίας οἶκοδομὰς καὶ καλὴν ρυμοτομίαν.
¡ Ο δῆμος κατὰ τὴν ἀπογραφὴν τοῦ 1928 ἠρίθμει 1720 (ἄρρ. 932) κατοίκους, ἐξ ὧν 1.543 (ἄρρ. 843) τῆς πόλεως μόνης καὶ οἱ λοιποὶ τῶν περὶ αὐτὴν συνοικισμῶν Αλευρικὰ (κ. 16), Ατσιμπραγὰ (κάτ. 26), Ελληνικὰ (κάτ. 61), Κατσίκι (κάτ. 48), Ξηρόκαμπος (κάτ. 17), Πατέριδων (κάτ. 5) καὶ Πίσσιδων (κάτ. 4).
¡ Απὸ τοῦ λιμένος τοῦ Αγ. Νικολάου γίνεται ἐξαγωγὴ τοῦ πλείστου μέρους τῶν προϊόντων τῆς περὶ αὐτὸν χώρας (ἔλαιον, πυρηνέλαιον, ἀμυγδαλόψυχα, χαρούπια, σάπωνες, σταφίδες καὶ μέλι), τοῦ ὑπολοίπου ἐξαγομένου διὰ τοῦ λιμένος Ἡρακλείου. Εξάγεται ἐπίσης ἐντεῦθεν μεγάλη ποσότης ἀκονολίθων, τῶν ὁποίων πλούσια λατομεῖα ὑπάρχουσιν ἐν τῷ νομῷ. Η βιομηχανικὴ κίνησις εἶναι μικρά, ἀντιπροσωπευομένη ἀπὸ ἓν ἐργοστάσιον πυρηνελαιουργίας, δύο σαπωνοποιεῖα καὶ ἓν ξυλουργικὸν ἐργοστάσιον. Η κοινωνικὴ ζωὴ τῆς κωμοπόλεως εἶνε ἄνευ πολλῆς σημασίας καὶ τοῦτο λόγῳ τοῦ μικροῦ ἀριθμοῦ τῶν κατοίκων της.
ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΚΛΩΝΤΖΑΣ
