Είναι σίγουρο ότι ο Κρούστας είναι ένα ξεχωριστό χωριό και αυτό αφορά όχι μόνο την ομορφιά του τοπίου, αλλά και τους ανθρώπους του. Είναι και αυτοί ξεχωριστοί. Προ ημερών είχα την ευκαιρία να περιπλανηθώ στα στενά σοκάκια του χωριού -πολλά από τα οποία έχουν αναπλαστεί- και να θαυμάσω όλα αυτά τα σημεία που μας γυρνούν στο παρελθόν.
Ο Κρούστας δεν είναι μόνο ο κεντρικός δρόμος, με τις τεράστιες μουρνιές που δημιουργούν μιαν αψίδα, κάτω από την οποία περνάμε! Είναι και το υπόλοιπο χωριό που πρέπει να ανακαλύψουμε. Πρόσφατα αναφερθήκαμε στα σοκάκια της Κριτσάς και της Πάνω Ελούντας. Το ίδιο όμορφα είναι και τα σοκάκια του Κρούστα.
Στον Κρούστα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν κάποια στοιχεία του τοπικού πολιτισμού, τα ήθη και τα έθιμα, η ομιλία αλλά και ορισμένα χαρακτηριστικά εμφάνισης. Η παλαιότερη αρχειακή μαρτυρία του οικισμού εντοπίζεται το 1528 σε πωλητήριο έγγραφο του Νοτάριου της Ιεράπετρας. Απογράφεται για πρώτη φορά σαν Crusta το 1583 με 362 κατοίκους και φέρεται να ανήκει στην επαρχία Ιεράπετρας. Στην επαρχία Μεραμπέλλου ανήκει από το 1671 (αναγράφεται ως Kruste). Στη διάρκεια της Αιγυπτιοκρατίας στην Κρήτη (1830-1840) ο Krusta έχει 30 χριστιανικές οικογένειες. Το 1881 ανήκει στο Δήμο Κριτσάς (με 345 κατοίκους) και το 1920 με 536 κατοίκους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το παλιό εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννου (του 14ου αι.).
Κάθε φορά που επισκέπτομαι τον Κρούστα θα συναντήσω γυναίκες στο κατώφλι του σπιτιού τους να αποσπερίζουν. Συνάντησα τις κυρίες Κυριακή και Αιμιλία και πιάσαμε την κουβέντα για του Ξενογιώργη την κορφή, λημέρι των ανταρτών την περίοδο του εμφυλίου. Μου είπαν και δύο μαντινιάδες:
Στου Ξενογιώργη την κορφή, πουλί δεν ανεβαίνει,
κι εμένα η ομάδα μου ανεβοκατεβαίνει!
Στου Ξενογιώργη την κορφή, απ’ ούντο το λημέρι
εκειά δα πάω δα να βγω, χειμώνα- καλοκαίρι!
ΛΕΩΝ.Κ.