Μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Τούρκους, το οροπέδιο Καθαρό περιήλθε στην κατοχή της οικογένειας Χανιαλή από το Ηράκλειο. Για το σκοπό αυτό εκδόθηκε αυτοκρατορικό φιρμάνι με τον όρο ότι κάθε κάτοικος της Κριτσάς θα νέμεται μόνο επί του Οροπεδίου, χωρίς δικαίωμα μεταβίβασης.
* Μετά πολλά χρόνια, οι αδελφοί Χουσεΐν, Μπίν και Ισμαήλ Μπίν το δώρισαν στην Κοινότητα Κριτσάς. Εκδόθηκε μάλιστα και το σχετικό αυτοκρατορικό φιρμάνι (διάταγμα), το οποίο κατοχύρωσε την δωρεά. Όμως οι κληρονόμοι του Χανιαλή, επειδή ήθελαν και πάλι να καταλάβουν το Καθαρό, κατόρθωσαν να αποσταλεί το φιρμάνι, από τα αρχεία του Ηρακλείου, στην Κωνσταντινούπολη ώστε αυτό να εξαφανιστεί.
* Μετά από αυτήν την εξέλιξη η Κοινότητα Κριτσάς διέτρεξε το κίνδυνο να χάσει τα δικαιώματά της, γιατί οι Χανιαλήδες άρχισαν να το διεκδικούν δικαστικώς.
Οι αγώνες των Κριτσωτών για την ιδιοκτησία του Καθαρού
Την συνέχεια την διαβάζουμε στο 20σέλιδο έντυπο «Ενθυμίσεις – Έγγραφα », το οποίο εξέδωσε η Επιτροπή Τουριστικής Ανάπτυξης Κριτσάς την δεκαετία 60 και τυπώθηκε στο τυπογραφείο του Ματθαίου Καρτέρη. Όπως αναφέρει ο καθηγητής Εμμανουήλ Ταβλάς, οι αγώνες των Κριτσωτών υπήρξαν σκληροί και οι πρόκριτοι, κατά σύσταση και απαίτηση των Χανιαλήδων, προσεκλήθησαν στο Ηράκλειο όπου φυλακίστηκαν με σκοπό να φοβηθούν και εγκαταλείψουν το Οροπέδιο. Μετά τη φυλάκιση (1864), στο Ηράκλειο μετέβηκαν 150 Κριτσώτες οι οποίοι όμως, όπως αναφέρεται σε σχετικό έγγραφο, κακοποιήθηκαν γιατί αξίωσαν την αποφυλάκιση των συλληφθέντων και την απόδοση του κτήματος. Μετά από αυτό, για να επιτύχουν την αποφυλάκισή τους υπέβαλαν στους αντιπροσώπους των μεγάλων δυνάμεων υπόμνημα βάσει του οποίου πέτυχαν την αποφυλάκιση των κρατουμένων.
1864: Η επιστολή των Κριτσωτών στους προξένους
Στην επιστολή τους, την 20ην Φεβρουαρίου 1864, «Προς τους εξοχωτάτους κ.κ. Προξένους Γαλλίας, Αγγλίας, Ρωσσίας εις Χανιά»… «της υμετέραςΕξοχότητος ταπεινότατοι δούλοι», «οι δυστυχείς κάτοικοι του χωρίου Κρητσάς», μεταξύ άλλων, αναφέρουν:
«Το όρος είναι η ζωή μας και εάν μας αφαιρεθή θα αποθάνωμεν της πείνας, ημείς και αι γυναίκες ημών και τα τέκνα ημών πολλαί χιλιάδες ψυχών. Η Σεβαστή Κυβέρνησις εφυλάκισε τους απεσταλμένους ημών προ 23 ημερών βιάζουσα αυτούς να υπογράψωσι την παράδοσιν του όρους. Εβιάσθημεν όθεν να έλθωμεν περί τούς 151 κάτοικοι συγχωριανοί ίνα παρακαλέσωμεν την Σεβαστήν Κυβέρνησιν όπως αποφυλακίση αυτούς.
Εζητήσαμεν βαθυσεβάστως, με εσταυρωμένας τας χείρας, να παρουσιασθώμεν εις τούς πολιτικούς Συμβούλους. Αλλά ο Καϊμακάμ Βέης ου μόνον δεν εδέχθη, αλλά και διέταξε να μας ραβδίσουν ως κτήνη δι’ ο εφώρμησαν καθ’ ημών οι ζαπτιέδες με ξύλα και με ρόπαλα διώκοντες ημάς δια της αγοράς φεύγοντας προς το σωθήναι και μας εκτύπων λυσσωδώς συν τοις ηνώθησαν και πολίται Ηρακλειώται Ωθωμανοί και μας περιεκύκλωσαν εις τα Ακτάρικα και καταδαβλίζοντές μας, μας έφερον εις αθλιεστάτην κατάστασιν σπάσαντες τας κεφαλάς των μεν, των δε τας χείρας ή τους πόδας ή άλλον οιονδήποτε μέλος και τινες εξ ημών είναι επικινδύνως πληγωμένοι.
Ιδού τι έπραξεν η Σεβαστή Κυβέρνησις εις ημάς άνδρας αόπλους, πτωχούς, ρακενδύτους, εστερημένους και αυτού τού επιούσιου άρτου, εγκαταλείποντας τας οικογενείας μας εις την εσχάτην ένδειαν πιστούς δε και ευπειθείς υπηκόους τής Α. Λ. Μεγαλειότητος του Τρισεβάστου ημών Βασιλέως! Δια τας αυθαίρετους όθεν και παρανόμους ταύτας πράξεις διαμαρτυρόμεθα εις τας μεγάλας Δυνάμεις τής Ευρώπης, ζητούντος παρακλητικώς και βαθυσεβάστως την αποφυλάκισιν των συγχωριανών μας…».
Πώς βρέθηκε το φιρμάνι!
Μετά την πάροδο αρκετών ετών (1889) ο Κριτσώτης Δήμαρχος Νικόλαος Αποστολάκης, -με κάποιον Προβιοδάκη μουσουλμάνο-, ανακάλυψαν ότι το φιρμάνι του Καθαρού βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη. Μετά από σχετική εντολή ο Αποστολάκης μετέβη στα Χανιά, όπου με ενέργειες του Γενικού Διοικητού το φιρμάνι επέστρεψε στη Κριτσά. Έτσι έληξε ο μακροχρόνιος αγώνας για την ανεύρεση του φιρμανιού μεταξύ των Κριτσωτών και των Χανιαλήδων. Η κατοχή του Οροπεδίου έγινε οριστικά περιουσία της Κοινότητας Κριτσάς το 1904.
* Κρατάμε και το μύθο ότι το Καθαρό δόθηκε στους Κριτσώτες γιατί αυτοί, πιο πονηροί από τους Οροπεδιώτες, είπαν ότι η Κριτσά είναι πιο κοντά στο Καθαρό, αφού αυτοί άκουγαν κάθε πρωί τα… κοκόρια του Καθαρού να κακαρίζουν!
Με έσοδα από το Καθαρό ανεγέρθηκε το «τούρκικο» σχολείο της Κριτσάς
Μετά την επανάσταση του 1866 ο Ρεούφ πασάς, άνδρας προοδευτικός και φιλόμουσος, ήθελε να ρυθμίσει το ζήτημα της στοιχειώδους μορφώσεως των Χριστιανικών παιδιών της Κρήτης και καθόρισε τα έσοδα των οροσειρών, Ομαλού, Γιούχτα, Δίκτης, Σητείας, που χρησιμοποιούνται ως βοσκοτόπια, να χρησιμοποιούνται για την ανέγερση σχολείων, -τετράγωνου ή παραλληλόγραμμου ρυθμού- με λίθινο διάζωμα, σημείο υποτέλειας των κατοίκων γιατί δεν υπήρχε απόλυτη ελευθερία στο δικαίωμα της στοιχειώδους μόρφωσης. Τέτοιο σχολικό κτίριο σώζεται σήμερα στη Κριτσά με το λίθινο διάζωμα.
ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΚΛΩΝΤΖΑΣ