Το 1898, περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, ο Γάλλος φιλόλογος, ιστορικός, αρχαιολόγος και πολιτικός Βίκτωρ Μπεράρ, σε ηλικία 34 χρόνων επισκέφτηκε την Κρήτη και δημοσίευσε το οδοιπορικό έργο του «Κρητικές Υποθέσεις» (Victor Benard, «Les affaires de Crete»). Διαβάστε πως περιγράφει τη διαδρομή από τον Άγιο Νικόλαο μέχρι τη Νεάπολη:
«Ο Γάλλος διοικητής πρέπει να πάει, με εκατό ανθρώπους, να επισκεφθεί τον επίσκοπο της Νεάπολης. Η πομπή ξεκινάει. Με εκατόν είκοσι ή εκατό τριάντα γαϊδούρια παίρνουν τους ανθρώπους μας και τους αξιωματικούς τους και εκατόν τριάντα Κρητικοί τρέχουν οπλισμένοι πίσω απ’ τα γαϊδούρια τους, που τα κεντρίζουν με τη μύτη των μεγάλων μαχαιριών τους.
Ένας ωραίος μουλαρόδρομος, που φτιάχτηκε και συντηρείται από τους χριστιανούς, ανεβαίνει ανάμεσα σε ελαιώνες και με συνεχείς στροφές στην πλευρά ατελείωτων φαραγγιών φτάνει μέχρι την κλειστή πεδιάδα της Νεάπολης. Όλη αυτή η περιοχή, με τα φαράγγια και τις ράχες, με τις χαράδρες και τις ανηφοριές, τους γαλάζιους βράχους και το κοκκινόχωμα, είναι φυτεμένη με αιωνόβια λιόδεντρα. Τίποτα δεν μαρτυρά εδώ, όπως γύρω απ’ τα Χανιά, τις επαναστάσεις και τις συμφορές αυτού του λαού. Ούτε ερείπια υπάρχουν, ούτε ζημιές, ούτε κατεστραμμένα σπίτια, ούτε καμένα δέντρα. Όλα είναι ήρεμα, φωτεινά και χαμογελαστά».
Ας διαβάσουμε τι γράφει ο Βίκτωρ Μπεράρ, στις «Κρητικές Υποθέσεις», για τον Άγιο Νικόλαο και την Νεάπολη:
Στα νότια της Σπιναλόγκας, το μικρό ελεύθερο λιμάνι του Αγίου Νικολάου αποτελεί αυτήν τη στιγμή το κέντρο του κρητικού εμπορίου και αποβάθρα των ανταρτών. Η τουρκική κυβέρνηση έχει εκφράσει την πρόθεση ν’ αναγκάσει τους ναυάρχους να εισπράττουν εδώ, για λογαριασμό της, δικαιώματα εισόδου και εξόδου. Μερικές καινούριες καλύβες και αποθήκες και μια δεκάδα καφενεία και μαγαζιά αποτελούν όλη την πόλη του Αγίου Νικολάου. Αργότερα, οι Έλληνες θα δημιουργήσουν εδώ κάποια μεγάλη εμπορική αγορά, έναν Πειραιά με πλατιές λεωφόρους. Σήμερα ο μοναδικός δρόμος και η προκυμαία χρησιμοποιούνται από γαϊδούρια και πολεμιστές»… μόλις 123 χρόνια πριν!
ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΚΛΩΝΤΖΑΣ